مهندسی صنایع انجمن مهندسی صنایع آمریکا، تعریف ذیل را بیان کرده‌است : مهندسی صنایع رشته‌ایست که با طراحی، پیاده سازی و بهبود سیستمهای یکپارچه‌ای از انسان (human)، مواد (material)، اطلاعات (information)، تجهیزات (instrument) و انرژی (energy)مرتبط می‌باشد. این رشته بر پایه دانش تخصصی در علوم ریاضی، طبیعی، اجتماعی و نیز قوانین و روشهای تجزیه و تحلیل مهندسی و طراحی بنا شده است تا به کمک آنها به ارزیابی نتایج حاصل از سیستمهای یکپارچه بپردازد. اگر با دقت این تعریف را مروری دیگر کنیم به واژه‌ای کلیدی خواهیم رسید : سیستم ! لازم است در این لغت به خوبی خوب تامل گردد که تمامی تلاش مهندسین صنایع بر روی سیستم پیاده می‌شود. سیستم به هر مجموعه‌ای از اجزا اطلاق می‌شود که برای حصول هدفی با یکدیگر در ارتباط موثرند ؛ هدف یک مهندس صنایع بهبود کارایی سیستم به جهت نیل به اهداف کل مجموعه است و ایجاد بهبود در سیستم نیازمند بمباران فکری در مورد همه آنهاست . از شاخه‌های متنوع فعالیت در مهندسی صنایع می‌توان از:تحلیل سیستمها، برنامه ریزی تولید، کنترل پروژه، کنترل کیفیت، برنامه ریزی نگهداری و تعمیرات، ایمنی صنعتی نام برد .
فهرست مندرجات[مخفی شود] |
1. برنامهریزی تحلیل سیستم که از ابزارهای طراحی و تحلیلی برای ایجاد نظامهای گوناگون بهینه در فعالیتهای متنوع انسان، ماشین بهره میگیرد (نظام بهینه طراحی می‌کند)
2. تولید صنعتی که به مدد فنون برنامهریزی کنترل، امکان استفاده بهینه از امکانات و تجهیزات تولیدی، و خدماتی پدید میآورد (برنامهریزی برای استفاده بهینه می‌کند)
3. تکنولوژی صنعتی که با استفاده از مهارتهای اجرایی و ذکاوت‌های فنی تجهیزات و تسهیلات مورد استفاده در بخش تولید و خدمات را طراحی نموده و تدابیر لازم را برای ساخت و ساز آنها تعیین می‌نماید (بهینه‌سازی در ساخت و ساز می‌کند)
شایان ذکر است که سه گرایش فوق در عمل تنها در کمتر از 10 واحد با هم تفاوت دارند و دانشجویان هر گرایش می توانند با اختیار کردن دروس سایر گرایشها بصورت دروس اختیاری مهارتهای آنها را فرا بگیرند.
4.ایمنی صنعتی که با بهره‌گیری از تدابیر ویژه مهندسی مبادرت به ایمن‌سازی نظامهای گوناگون کاری در مواجهه با گونه‌های مختلف ریسک روی در روی آنان می‌نماید (بهینه‌سازی در ایمن‌سازی می‌کند)
گرایشهای مهندسی صنایع در مقطع کارشناسی ارشد:
1- مهندسی صنایع - ایمنی صنعتی
دوره کارشناسی ارشد مهندسی صنایع دوره‌ای آموزشی با تأکید بر آموزشهای پیشرفته در مهندسی صنایع و تجزیه و تحلیل سیستمهای صنعتی است و هدف آن تربیت متخصصینی است که با بهره‌گیری از آموخته‌ها و دانشهای مهندسی و دروس اختصاصی این دوره به شناخت، تحلیل و ارائه طرح برای سیستمهای متشکل از انسان، مواد و ماشین توانا باشند. دانش آموختگان دوره کارشناسی ارشد مهندسی صنایع قادر به انجام خدمات گسترده‌ای در زمین‌های زیر هستند:
1- کشف و برررسی مشکالت وزارتخانه‌ها، سازمانهای ستادی و نظامهای صنعتی.
2- جستجوی ارتباط منطقی بین اجزاء انواع سیستمهای تولیدی و غیر تولیدی.
3- برنامهریزی و ارائه مدل جهت کسب بهترین بازدهی از کارکرد سیستمها.
4- کنترل سیستمها جهت پیگیری نواقص و ارائه مدل مطلوب و نهائی.
6- برنامهریزی و شرکت در اجرای پروژه‌های تحقیقاتی صنعتی.
7- ارائه الگوهای مناسب برای طراحی واحدهای تولیدی عظیم کشور.
با توجه به تنوع وزارتخانه‌ها، صنایع تولید و پروژه‌های صنعتی در دست اجرا و نیاز روز افزون صنایع مادر و واحدهای مختلف صنایع نظامی و نیز اکثر مراکز خدماتی به متخصصین این دوره، اهمیت تربیت کارشناسان ارشد در این زمینه روشن‌تر می‌شود.
2- مهندسی سیستمهای اقتصادی- اجتماعی
مهندسی سیستمهای اقتصادی اجتماعی به آموزش و تحقیق در زمینه برنامهریزی و طراحی سیستمهای مختلف مورد نیاز جامعه می‌پردازد. مهندسی سیستمهای نظیر حمل‌و‌نقل، آبرسانی، ارتباطات، توزیع کالاها، و انجام خدمات آموزشی و بهداشتی در این زمینه قرار دارند. مهندسی سیستمهای اقتصادی-اجتماعی به مطالعه، مدلسازی، و تحلیل علمی اینگونه سیستمها می‌پردازد و با در نظر گرفتن ابعاد مختلف آنها و همچنین با توجه به نیازها، اولویتها، و امکانات جامعه سیستم بهینه را طراحی می‌کند.
3- مدیریت سیستم وبهره‌وری
دوره کارشناسی ارشد مدیریت سیستم و بهرهوری به منظور علوم و فنون اداره صنایع با تأکید بر کاربرد روشهای کمی و نظام‌گرا در اداره امور صنعتی تدوین گشته است. از آنجا که روشهای مورد استفاده در این دوره به آموزش و تجزیه و تحلیل مسائل مهندسی نیز کاربرد گسترده‌ای دارد، دانش آموختگان دوره‌های کارشناسی فنی و مهندسی بعلت آگاهی از دانش مهندسی برای فراگیری دروس دوره مزبور نیز آمادگی کافی را خواهند داشت تا با آگاهی کافی بتوانند در مشاغل مدیریتی مشغول بکار شوند.
مدیریت سیستم و بهرهوری در حسن اداره و موفقیت صنایع و توسعه صنعتی کشور نقش کلیدی دارد. تلفیق احسن عوامل انسانی و فیزیکی در جهت تحقق هدفهای تعیین شده و کسب بیشترین نتیجه، در چهارچوب فعالیتهای مدیریت است. اهمیت این نقش سبب گشته است که دانش و فنون مدیریت سیستم و بهرهوری توسعه فراوانی یابد. با پیچیده شدن و گسترش سازمانهای صنعتی و پیشرفت علوم و فنون مدیریت، سیستم و بهرهوری، مدیران صنایع باید علاوه بر اطلاعات مهندسی از دانش مدیریت نیز برخوردار باشند.
دانش آموختگان دوره کارشناسی ارشد مدیریت صنایع، می‌توانند در زمینههای زیر فعالیت نمایند:
1- مدیریت واحدهای صنعتی.
2- تجزیه و تحلیل مشکلات و نارسائیهای مدیریت واحدهای صنعتی و ارائه طریق برای بهبود مدیریت آنها با استفاده از روشهای کمی و نظام‌گرا.
3- انجام تحقیق و بررسی در زمینه روشهای مدیریت و بهبود این روشها با توجه به شرایط ایران.
مهندسی صنایع عبارت از کاربرد اصول و تکنیکهایی به منظور بهبود، طراحی و نصب سیستمهایی شامل انسان، مواد، اطلاعات، انرژی و تجهیزات برای فراهم آوردن امکان تولید کالاها و ارائه خدمات بشکل کارا و مطلوب می‌باشد. برای بررسی، ارزیابی و کاربرد این سیستمها، دانش و مهارتهای علوم ریاضی، علوم فیزیکی و علوم اجتماعی به همراه فنون و تکنیکهای طراحی مهندسی مورد نیاز است. فعالیتهای مهندسی صنایع همانند پلی است که ارتباط بین اهداف مدیریت و عملکرد عملیاتی سازمان را ایجاد می‌نماید. مهندسان صنایع بیشتر درگیر افزایش بهرهوری در مدیریت منابع انسانی، روشها و تکنولوژی هستند و حال آنکه سایر رشتههای مهندسی بیشتر درگیر ماهیت فنی فرایندها و فراوردهها میباشند. در واقع مهندسی صنایع تنها رشته مهندسی است که عامل انسان یکی از مولفههای اصلی سیستمهای مورد مطالعه آن را تشکیل می‌دهد. در نتیجه مهندسان صنایع در تیمهای میان رشتهای برای امور برنامهریزی، نصب و کنترل و بهبود فعالیتهای موسسات به خدمت گرفته میشوند. این فعالیتها ممکن است فعالیتهای تولید، نوآوری در محصولات، ارائه خدمات، حمل و نقل و جریان اطلاعات سازمانی را شامل شود. با توجه به مطالب فوق، مهندسان صنایع بستر لازم برای تعامل تخصصهای مختلف و کار گروهی را به بهترین وجه ایجاد نموده و در نتیجه امور طرح، برنامهریزی، اجرا و نظارت بر عملکرد نظامهای تولیدی خدماتی بشکل منسجمتر انجام می‌شود و در نهایت انسجام امور به بهبود مستمر در جهت سهولت کارها، راحتی کارکنان، کاهش هزینهها، ارتقا کیفیت و جلب رضایت مشتریان منجر می‌شود.
اولین جرقههای پیدایش مهندسی صنایع بعنوان یک تخصص با آغاز انقلاب صنعتی در ابتدای قرن 19 زده شد. انقلاب صنعتی که با ظهور اختراعات جدید خصوصاً در صنعت نساجی و اختراع ماشینبخار آغاز شد، باعث بکارگیری نیروی انسانی بیشتر و افول صنایع کوچک دستی شد. با گسترش کارخانجات، نیاز به مدیریت و تفکر مدیریتی بیش از پیش احساس شد. افراد بسیاری در جهت ارتقا کیفیت محصولات تلاش کردند. آدام اسمیت، پدر علم اقتصاد پیشنهاد تقسیم کار را داد. وی بیان کرد که می‌توان با تقسیم کار در کارخانه پیچسازی نتیجه کار را به مقدار زیادی بهبود بخشید. بهموازات اختراعات و نوآوری در فرایندها، روشهای حسابداری و هزینهیابی گسترش یافتند. روشهای تحلیل علمی، آزمایشات و اثباتهای علمی در طراحی و ساخت ابزارآلات و ماشینها بکار گرفته شد و در نتیجه، اثرگذاری این تحولات در تفکر سازمانی مدیریت موجب شد مدیریت علمی به عنوان یک نگرش و روش حرفهای مطرح شود. اولین تلاش برای علمی شدن مدیریت از آمریکا شروع شد. در سال 1881 فردریک تیلور پدر مدیریت علمی، اندیشههای خود را توسعه داد. فرانک گیلبرت و همسرش لیلیان در جهت مطالعه کار با بررسی حرکات توانستند ابزار جدیدی را ابداع کنند. همچنین آنان به مسائل روانشناسی و انگیزههای انسانی توجه نمودند. عملکرد پرداخت پاداش و نتایج قابل قبول آن توسط امرسان ایجاد و توسعه یافت. مجموعه فعالیتهای تیلور و هم عصرانش برای فرموله کردن اصول اساسی به عنوان روشهای علمی مدیریت متمرکز شده بود که این فعالیتها بهزودی تحت عنوان مدیریت علمی شناخته شد. کار این افراد توسط انجمن مهندسین مکانیک آمریکا ارج نهاده شد و عرصه برای فعالیت تیلور و همفکرانش توسط این انجمن ایجاد شد. در سال 1912 انجمنی برای ارتقا و رشد مدیریت بنا نهاده شد که در سال 1915 انجمن تیلور نام گرفت. این انجمن از سال 1934 با عنوان انجمن مهندسی صنایع فعالیت خود را ادامه داد. در این دوران مدیران علمی دارای تحصیلات مهندسی بودند و بسیاری خود را مهندس صنایع قلمداد میکردند و گروهی نیز در حیطه مدیریت به عنوان مشاوران مدیریت مطرح بودند. بتدریج مواد درسی و مدرک مهندسی صنایع و برنامههای مربوطه مورد توجه قرار گرفت و در نهایت دانشکدههای مهندسی صنایع ایجاد و توسعه یافتند.
مرور توانمندیها و خدمات مهندسی صنایع نقش و اهمیت مهندسی صنایع را بوضوح بیان می‌کند. امروزه حیات اقتصادی سازمانها و موسسات تولیدی و خدمات در بازار رقابتی شدید جهانی به استفاده بهینه از منابع در دسترس وابسته است. عموماً منابع در دسترس شامل مواد، منابع انسانی، ماشینآلات (شامل تجهیزات، لوازم جانبی، امکانات مورد نیاز شامل فضا و انرژی و ...)، منابع اطلاعاتی و منابع مالی طبقهبندی میشوند. ایجاد و نگهداری منابع یاد شده هزینههایی را برای سازمان بهدنبال دارد. هزینه تمام شده واحد محصول هر موسسه متأثر از نحوه به کارگیری این منابع است. هر شرکت تولیدی یا خدماتی که بتواند هزینههای خود را به حداقل ممکن برساند و به بیانی دیگر توانایی استفاده بهینه از منابع را در تمام ارکان سازمانی خود ایجاد نماید یا حاشیه سود بیشتری به دست خواهد آورد و یا قادر خواهد بود که قیمتهای فروش خود را با حفظ حاشیه سود قبلی، کاهش دهد. این بدان معنی است که قدرت رقابتی موسسه مذکور در بازار افزایش مییابد. با توجه به تحولات اقتصاد جهانی قدرت رقابتی شرط اساسی موفقیت در کسب و کار نوین محسوب می‌شود. در کنار این مسائل، توجه به نوآوریها و ارتقا کیفی محصولات و خدمات که از طریق تلاش برای یافتن طرحهای بهبود یافته و همچنین تحول در فرآیند کسب و کار نیز بقا و رشد موسسات را در پی خواهد داشت. با توجه به مراتب فوق اگر ضرورتها و نیازمندیهای رسیدن به امور مذکور را با تکنیکهای مهندسی صنایع تطبیق دهیم مشاهده می‌شود که مهندسی صنایع ابزار لازم برای حصول اهداف سازمانی را بطور فراگیر و سیستماتیک فراهم میآورد و این نشانگر نقش و اهمیت بالای مهندسی صنایع بعنوان موتور محرک حرکت سازمانهای امروزی است.
اساس مهندسی در هر گرایشی طراحی مبنی بر اندازهگیری، محاسبه و تحلیل با استفاده از علوم ریاضی و تجربی شکل میگیرد. در نتیجه حرفه مهندسی کاملاً دید فنی و ماشینی دارد که موجب محدودیت دیدگاه در ابعاد خاص شده و برخی موضوعات مانند یافتن بهترین روشهای مدیریتی و ارتباطات انسانی در دیدگاه محض مهندسی نادیده گرفته می‌شود. مهندسی صنایع با در برداشتن نگرش سیستماتیک و فراگیر ارتباط تخصصهای مختلف و نهاد مدیریت سازمان را ایجاد نموده و امور برنامهریزی، سازماندهی، هدایت و نظارت بر امور اجرایی با هماهنگی بیشتری دنبال می‌گردد. این نگرش استمرار همان سیر تفکر تیلور و هم عصران وی می‌باشد که با تلاش تک تک آنان مجموعه اصول و نگرشهای مدیریت علمی موجودیت یافت. مدیریت علمی همان نگرش سنتی مهندسی صنایع است. با پیشرفت مدیریت علمی، مهندسی صنایع با تفکری بر مبنای علوم ریاضی، فیزیکی، اجتماعی و اقتصادی در عرصه صنعت و خدمات ظهور کرد که به معنی ایجاد یک تفکر فراگیر و سیستماتیک بود. نگاه مهندسی صنایع به مسائل از زوایا و دیدگاههای مختلف همانند توجه به خروجی و محصول سیستم، توجه به مشتری ویا نگرش به بهرهوری سازمان قابل طرح و پیگیری می‌باشد که بر مبنای اصول فکری تقریباً یکسانی دنبال می‌گردد. اکنون باید دید که اصول فکری مهندسی صنایع بر چه عواملی استوار است. در این راستا بطور خلاصه اصول فکری مهندسی صنایع ذیلاً ارائه شده است.
1- خلاقیت فعالیت اصلی هر مهندس صنایع ارائه طرح برای بهبود سیستمهای جاری و یا ارائه طرح جدید می‌باشد که به همین منظور قویاً نیاز به خلاقیت و نوعآوری جهت ارائه طرحهای نو و بدیع می‌باشد. در واقع با توجه به گستردگی مسائل، مهندسی صنایع همانند اقیانوسی از فنون و علوم مختلف به عمق نیم متر با برخورداری از زمینه خلاقیت و ابتکار به مهندسین صنایع این امکان را می‌دهد که در جهت حرفه کاربردی مورد نظر به تعمیق دانش خود پرداخته و فرصتی فراهم می‌شود تا ایدههای جدید و خلاق در زمینههای مربوطه مطرح گردد.
2- تفکر فراگیر نگرش سیستماتیک و فراگیر برجستهترین خصوصیت مهندسی صنایع است و اطلاق مهندسی صنایع و سیستمها به این رشته بی ارتباط با این نگرش نیست. نگرش فراگیر موجب می‌شود مسائل از کل به جز و تعامل اجزا با هم مورد بررسی دقیق قرار گرفته و مدل کاملی از سیستمهای مورد نظر تهیه و مسائل مورد نظر آن به بهترین شکل طرح و بررسی می‌گردد.
3- رهبری گروه هر سیستمی که طرح می‌شود اگر بدرستی اجرا نشود منتج به نتیجه نخواهد شد بلکه حسن اجرا سیستم طراحی شده یک ضرورت مهم تلقی می‌شود. لذا آشنایی با کلیت سیستم مورد نظر و نقش اجزا در کارکرد صحیح آن این امکان را فراهم میآورد که هدایت و رهبری گروه کاری مجری سیستم با انگیزه بیشتری دنبال گردد و در واقع علاوه بر طراحی سیستم مورد نظر، مهندسی صنایع سیستمهای پیادهسازی و اجرا را نیز پیریزی نموده و نقش رهبری گروههای کاری را موثرتر دنبال می‌نماید.
4- مدیریت زمان انجام کار بدون توجه به ظرف زمانی و تحویل به موقع خروجی مورد نظر سیستم، ارزش زیادی نمیتواند داشته باشد. امروزه اهمیت زمان و فرصتهای آن با توجه به عرصه تنگاتنگ رقابت اقتصادی برای همگان واضح و بدیهی است. در این خصوص مهندسی صنایع با درک موضوع تکنیکهایی را بکار میگیرد که عامل زمان اجرای اجزای کاری را در تمامی فرایندها مورد توجه و مدیریت قرار می‌دهد.
5- اولین اولین دانشکده‌ای که با نام مهندسی صنایع ایجاد شد به سال ۱۹۵۴ میلادی باز می‌گردد. با وجود اینکه ۵۰ سال بیشتر از تأسیس رسمی این رشته نمی‌گذرد ولی ریشه‌های آن را باید در سالهای دورتر جستجو نمود.علیرغم اینکه می‌گویند مهندسی صنایع از جنگ جهانی دوم به بعد شکل گرفته اما در حقیقت مبدأ شکل‌گیری مهندسی صنایع به صده‌های ۱۴ و ۱۵ میلادی باز می‌گردد؛ یعنی زمانی که مباحث قانونمند کردن فعالیتها، حسابداری و نگرش سیستمی به موضوعات مدیریت مطرح شد. در اروپا این رشته از دهه ۷۰ به بعد از دل دانشکدههای مکانیک به وجود آمد که مقارن است با زمانی که ما در ایران رشتهای با عنوان مهندسی تولید داشتیم. اروپاییان، امریکایی‌ها و ژاپنی‌ها را باید از پیشگامان مهندسی صنایع نام برد که در جهت اعتلای این رشته تحقیقات گسترده و مفیدی را انجام دادند و سیستمها و روشهای مؤثری را در سطح جهانی ارائه نمودند .
رشته مهندسی صنایع در ایران از رشته ((مدیریت و اقتصاد)) حاصل گردید که از ورود این رشته به ایران زمانی حدود ۳۰ سال می‌گذرد به عبارتی این رشته با فاصله ۲۰ سال از زمان تأسیس وارد ایران گردید .